بیش فعالی در کودکان
این اختلال دارای سه علامت عمده است که شامل پرفعالیتی (پرتحرکی) - کمبود توجه و تمرکز - بروز اعمال تکانه ای (اعمال ناگهانی و غیر قابل پیش بینی می باشد این اختلال دارای سه نوع است در نوع اول کودک فقط مشکل در نگهداری توجه و تمرکز دارد در نوع دوم فقط پر تحرکی و بیش فعالی دیده می شود و بالاخره نوع ترکیبی که کودک هم پرتحرک بوده و هم مشکل توجه و تمرکز دارد این اختلال در 5٪ کودکان دبستانی و در پسرها سه تا پنج برابر شایع تر از دختران است و بیشتر در پسران اول خانواده دیده می شود معمولا اختلال از سه سالگی به بعد تشخیص داده می شود کودکان مبتلا در دوره شیرخواری اغلب پرتحرک بوده و دست ها و پاهای خود را زیاد حرکت می دهند کم خواب و کم غذا بوده زیاد گریه می کنند و عکس العمل نشان می دهند از نظر سبب شناسی عامل اصلی ناشناخته است اما فاکتورهای متعدد ژنتیک رشدی , صدمات مغزی , عوامل عصبی شیمیایی , فاکتورهای عصبی فیزیولوژیکی و عوامل اجتماعی روانشناختی را موثر می دانند.
اختلال بیش فعالی / کمبود توجه و تمرکز چه علائمی دارد ؟
کودک غالبا با دستهایش بازی می کند و در جایش می لولد
کودک معمولا کلاس را ترک می کند
غالبا می دود یا می پرد
غالبا بازی یا فعالیت هایش پرسر و صدا است
به نظر می رسد که کودک همیشه در حال حرکت است
چنین کودکی معمولا زیاد صحبت می کند
علائم مربوط به اختلال توجه و تمرکز نیز شامل موارد زیر هستند :
کودک از توجه به جزئیات ناتوان است
در نگهداری توجه هنگام فعالیت و بازی مشکل دارد
هنگام صحبت مستقیم با او به نظر می رسد که گوش نمی کند
اغلب قادر به پیگیری دستورات و یا اتمام کارها نمی باشد
معمولا از فعالیت هایی که نیاز به کوشش ذهنی دارند , اجتناب می کند (مانند پرهیز از انجام تکالیف مدرسه)
اغلب وسایل خود را گم می کند (وسائل مدرسه اسباب بازی )
کودک فراموشکار است
از علائم دیگری چون دخالت در صحبت ها یا کار دیگران پراندن جواب قبل از اتمام سوال در کلاس , بی صبری برای منتظر خواب ماندن (مثلا در بازی ) می توان نام برد.
به هر حال کودکی که تعداد زیادی از این علائم را داراست حتما باید از نظر وجود این اختلال توسط روانپزشک کودک و یا متخصص اطفال بررسی گردد این کودکان با ورود به مدرسه بیشتر مسئله دار می شوند چون کودکان پر تحرک برای نشستن سر کلاس مشکل دارند .
بستگی به شدت اختلال معمولا یک یا دو زنگ اول را تحمل می کنند و بیشتر در ساعات نزدیک به ظهر بی قراری و پرتحرکی را نشان می دهند.
به عناوین مختلف سرجایشان می لولند یا با همکلاسی های خود صحبت می کنند و یا درخواست مکرر برای بیرون رفتن از کلاس را دارند.
معلمین معمولا این کودکان را بازیگوش نامیده و معتقدند که نظم کلاس را به هم می زنند در حالی که این کودکان تحمل یک ساعت یا یک ساعت و نیم سرکلاس نشستن را به طور مداوم ندارند لذا پس از شناخت مشکل این کودکان باید به آن ها اجازه داده شود که هر پانزده الی سی دقیقه یک بار به مدت چند دقیقه از کلاس خارج شوند.
از مشکلات دیگر این کودکان در مدارس , عدم توجه و تمرکز است و به نظر می رسد کودک به صحبت های معلمش گوش نمی کند که معلمین تحت عنوان حواس پرتی و بی دقتی از آن نام می برند . اما یک معلم با تجربه و با شناخت و درک کافی از این اختلال می تواند با قرار دادن دانش آموز دچار این مشکل , در میزهای اول کلاس و نیز با طرف مخاطب قرار دادن گهگاه دانش آموز درهنگام پرداختن به دروس , به این دانش آموزان کمک شایانی بنماید.
حتی در موارد شدید این اختلال گاه ضروری است که برخی امتحانات مانند دیکته از آن ها به صورت انفرادی به عمل آید و یا قبل از دادن برگه امتحانی , معلم از دانش آموز بخواهد یک دور دیگر جوابهایش را مرور نماید.
این کودکان معمولا به علت شلوغی و بر هم زدن نظم کلاس , زیاد از کلاس اخراج می شوند و نمره انضباط خوبی ندارند و اغلب اوقات توسط اولیای مدارس سرزنش می شوند در خانه نیز وضع آن ها بهتر نیست .
به علت پرتحرکی دست زدن به اعمال خطرناک و تجربه مکرر اعمال خطرآفرین مانند رها کردن دست والدین در وسط خیابان , پریدن از مکان های بلند , بازی با کبریت و آتش افروزی و ... معمولا توسط والدین تنبیه می شوند.
والدین با این کودکان بدرفتاری می نمایند گاه آن ها را کتک زده و یا به شدت تحقیر و سرزنش می کنند. معمولا چون کارها و فعالیت ها را نیمه تمام می کنند بیشتر در معرض مقایسه با خواهران و برادران خود , از طرف والدین قرار می گیرند.
تجربیات مربوط به شکست های پیاپی در فعالیت ها تنبیهات بدنی , سرزنش و تحقیر همگی موجب کاهش حس اعتماد به نقس و احترام به خود در این کودکان می گردد که همه زمینه ساز بروز افسردگی در تعدادی از این کودکان و نوجوانان می گردد . از مسائل دیگر همراه , اختلالات یادگیری است که شامل موارد اشکال در روخوانی , ناتوانی در یادگیری ریاضیات و اختلال در نوشتن می باشد
اختلالات یادگیری در درصدی از کودکان و نوجوانان مبتلا به اختلال پیش فعالی / کمبود توجه و تمرکز مشاهده می شود .
از نظر تشخیص باید علائم ذکر شده حداقل در دو محیط مانند منزل و مدرسه وجود داشته باشند و ارائه گزارش معلم از وضیعت کودک در سر کلاس ضروری است .
این مساله از این نظر حائز اهمیت است که باید کودکان شلوغ را که در خانه , والدین عملا کنترل خوبی بر آنها ندارند و در حقیقت سیستم خانواده فاقد انضباط کافی برای کنترل فرزندان می باشند , از کودکان پرتحرک تشخیص داد . زیرا هنگامی که اولیای مدرسه مشکلی با کودک ندارند و مسائل کودک فقط مربوط به خانه می باشد احتمال می رود که کودک دچار اختلال رفتاری ناشی از عدم کنترل کافی و موثر والدین باشد.
سیر این اختلال به چه صورت است ؟
معمولا این کودکان با افزایش سن بهتر می شوند . البته بهبودی قبل از دوازده سالگی بعید است ولی بین سنین دوازده تا بیست سالگی اکثریت موارد مبتلا به این اختلال بهبود می یابند . در پانزده تا بیست درصد موارد علائم تا بزرگسالی باقی می ماند . افراد مبتلا به این اختلال در بزرگسالی علائم مربوط به پرتحرکی را ندارند بلکه بیشتر بی قراری دارند, تکانه ای عمل می کنند و اختلال توجه و تمرکز نشان می دهند.
درمان بیش فعالی چیست ؟
با توجه به علائم اختلال و عوارض زیاد ناشی از آن مانند انواع بدرفتاری وبی توجهی به کودک که در نهایت منجر به کاهش حس احترام به خود و اعتماد به نفس در وی می گردد ضروری است که این گونه کودکان و نوجوانان تحت درمان قرار گیرند بهترین درمان این اختلال , استفاده از داروهای محرک می باشد که یکی از بهترین انواع داروها به نام ریتالین در ایران نیز وجود دارد و مورد استفاده قرار می گیرد در حدود 75٪ کودکان به این دارو جواب مثبت می دهند معمولا اولین علامتی که از بین می رود پرتحرکی کودک و آخرین علامت کمبود توجه و تمرکز است که بهبود می یابد در ابتدا دارو به مدت دو هفته امتحان میشود و در صورت بروز پاسخ مثبت که از طریق دریافت گزارش از طریق خود کودک , والدین و معلمین تایید می گردد دارو به مدت طولانی تجویز می گردد .
با توجه به این که نیمه عمر دارو کوتاه است در دو یا سه نوبت در روز تجویز می گردد .
صرف این دارو به دلیل کاهش علائم پرتحرکی و افزایش توجه و تمرکز موجب افزایش یادگیری و در نتیجه عملکرد بهتر تحصیلی ( کسب نمرات بهتر) و افزایش اعتماد به نفس در کودک و نوجوانان می گردد با توجه به عوارض این داروها تعطیلات دارویی به صورت عدم مصرف آن در روزهای تعطیل (جمعه ها ) , تعطیلات رسمی , ایام عید و گاه تابستان در نظر گرفته می شود . عوارض شایع داروهای محرک از جمله ریتالین شامل بی اشتهایی , درد معده , سردرد و بیخوابی می باشد که در تعداد کمی از کودکان و نوجوانان دیده می شود ازروش های دیگر درمانی می توان از رفتاردرمانی , آموزش و مشاوره با والدین و گروه درمانی برای کودکان و نوجوانان مبتلا نام برد.
به هر حال اختلال بیش فعالی / کمبود توجه و تمرکز , اختلالی است که در صورت تشخیص زودرس و درمان به موقع می توان از بسیاری از عوارض احتمالی آینده آن جلوگیری نمود.
تفاوت‌های کودکان بیش‌فعال و تیزهوش
محققان مرکز تشخیص و آمارگیری بیماری‌های روانی آمریکا، 14 ویژگی که در کودکان مبتلا به بیش‌فعالی دیده میشود، مشخص کرده‌اند و اگر کودکی هشت مورد از این ویژگی‌ها را در سنین قبل از هفت سالگی داشته باشد و این خصوصیات حداقل تا شش ماه ادامه بیابد، این کودک دارای بیش‌فعالی است و نباید با شیطنت و تیزهوشی وی اشتباه گرفته شود. کودکی که مبتلا به بیش‌فعالی است، در اولین فرصت، باید زیر نظر روان‌شناس اطفال درمان شود.
بصورت کلی تفاوت کودکان بیش فعال و تیزهوش در زیر آمده است:
14 ویژگی کودکان بیش‌فعال
1-هنگام نشستن، دست‌ها و پاهایش بی‌قرارند یا مدام در جای خود حرکت می‌کنند ولی این حالت در نوجوانان ممکن است به احساس بی‌قراری‌های ذهنی محدود شود.
2-هنگامی که از او می‌خواهید بنشیند یا در جایی آرام بماند، انجام این کارها برایش مشکل است.
3-به راحتی و با وجود کوچک‌ترین محرک خارجی، دچار حواس‌پرتی میشود.
4-در صورت حضور در گروه و انجام دادن بازی‌های دسته‌جمعی با دوستان خود، منتظر نوبت شدن، برایش غیرقابل تحمل است.
5-اگر از او سوالی کنید، قبل از اتمام سوال و بدون فکر، فورا پاسخی برای سوالتان بیان می‌کند.
6-بدون اینکه قصد لجبازی و مخالفت داشته باشد، انجام دادن کارهایی که از روی یک دستور خاص و به ترتیب مشخص شده باشد، برایش مشکل است.
7-توجه ممتد به یک کار، حتی بازی مورد علاقه‌اش را هم ندارد.
8-به طور معمول از یک کار ناتمام به سراغ کار یا بازی جدیدی می‌رود.
9-بی‌سرو صدا بازی نمی‌کند و انرژی بالایی را برای بازی‌ها صرف می‌کند و در مقایسه با همسالان خود، خستگی از خود بروز نمی‌دهد.
10-زیاد حرف می‌زند و میلی به گوش‌کردن حرف‌ها ندارد.
11-به‌طور معمول میان حرف‌های دیگران می‌پرد و به‌طور ناخوانده وارد جمع، بازی و... میشود.
12-حتی اگر وانمود کند که مشغول گوش‌کردن به حرف‌های شما است، از حالت چشمان او و توجهش به طرفین، خواهید فهمید که به حرف‌هایتان کوچک‌ترین توجهی ندارد.
13-کودکی که مبتلا به بیش‌فعالی است، وسایل مهم و ضروری خود مثل کتاب‌ها، وسایل مدرسه، اسباب‌بازی و... را در مدرسه یا خانه گم می‌کند.
14-اغلب بدون توجه به عواقب انجام یک کار و بدون اینکه به دنبال هیجان باشد، کارهای خطرناکی انجام می‌دهد (به‌طور مثال، بدون توجه به وسط خیابان می‌دود).
در عین حال تمام این رفتارها در کودکان تیزهوش، خلاق و بااستعداد نیز دیده میشود. تا سال 1998 میلادی توجه چندانی به شباهت‌ها و تفاوت‌های میان کودکان تیزهوش و کودکان بیش‌فعال نمی‌شد. و به همین علت، مشکل اختلال شخصیت از مشکلات عمده در این دو گروه بود. در حال حاضر، بیش‌فعالی و تیزهوشی در کودکانی که به دقت مورد معاینات تخصصی شامل آزمایش آلرژی و مشکلات سوخت و ساز بدن و معاینات روان‌شناسی کودک شامل ارزیابی هوش، موفقیت‌ها و موقعیت‌های احساسی قرار می‌گیرند، راحت‌تر تشخیص داده میشود.
12 ویژگی کودکان تیزهوش
1-کم‌توجهی، بی‌حوصلگی و خیال‌بافی در موقعیت‌های خاص
2-کم‌تحمل‌بودن در شرایط عادی
3-هوش این دسته از کودکان پیشرفته‌تر از قدرت و قضاوت‌شان است.
4-سخت‌گیری درباره آنها می‌تواند به نبرد قدرت میان این کودکان و اولیا تبدیل شود.
5-میزان فعالیت بالا و نیاز اندک به خواب
6-پرسش‌های مکرر و گاهی بی‌جواب درباره مسایل گوناگون حتی بحث‌های علمی و اجتماعی رفتارهای مربوط به کودکان مبتلا به بیش‌فعالی
7-بی‌توجهی مداوم در بیشتر مواقع
8-کاهش توجه و علاقه طی انجام کارهایی که نتایج فوری ندارد.
9-عکس‌العمل فوری براساس محرک‌های گوناگون
10-ناتوانی در درک و اجرای فرمان‌هایی برای تصحیح یا ترک رفتارهای نادرست اجتماعی
11-فعالیت و بی‌قراری بیشتر از کودکان عادی و حتی تیزهوش
12-ناتوانی در اجرای قوانین و مقررات تعیین شده برای آنها
